Duitse literatuur zonder franje samenvatting (hoofdstuk 8 t/m 12)

8. Romantiek (1795-1830)

De Romantiek ontstond toen de Klassik op haar hoogtepunt was. Het wordt gezien als een tegenstroming van de Klassik of een voorzetting van de Storm und Drang.

Klassik:

• Evenwicht
• Harmonie

Romantiek:

• Fantasie, gevoel (dromen, heimwee, het bovennatuurlijke)
• Onbegrensdheid
• Oneindigheid
• (Belangstelling voor het verleden: de Middeleeuwen)

Ook het Klassike Ratio stond tegenover intuitie, gevoel en fantasie van de Romantik. Ook werden sprookjes erg belangrijk in de Romantiek.

Er zijn twee soorten sprookjes:

• Volkssprookjes: ook wel traditionele sprookjes die door de jaren – zelfs eeuwen – heen bestaan en van generatie op generatie worden doorverteld.
• Cultuursprookjes: ook wel kunst-matige sprookjes die met vol met (moeilijke) symboliek zaten en waarbij de tegenstelling tussen werkelijkheid en fantasie een grote rol speelt.

Veel Romantische ironie: illusies en gevoelens die door de schrijver opgeroepen worden, worden door zelfspot teniet gedaan om zo de lezer uit de fantasie te halen en hem 'met beide benen op aarde terug te zetten'.

2 onderscheidingen binnen de Romantiek:

• De Frühromantik (vroege –): Sterk filosofisch georiënteerde groep met schrijvers als Ludwig, Tieck en Novalis. Novalis, de geniaalste dichter uit deze periode, was afkomstig uit Jena waar ook de gebroeders Schlegel vandaan kwamen. Dus ook wel de Jenaer Romantik.
• De Spätromantik (late –): Ontwikkelde zich later en had de stad Heidelberg als centrum. Het zoeken naar de wereld van de ME en de ontmoeting met de natuur waren erg belangrijk. De auteurs verzamelden volksboeken, volkliederen en volkssprookjes en vonden hierin de thema's voor hun eigen werk.

Jacob en Wilhelm Grimm → De gebroeders Grimm. In een voor iedereen begrijpbare taal spraken zij over de sprookjes die zij bij hun taalonderzoek opgeschreven hadden, en publiceerden deze onder de naam Kinder- und Hausmärchen (1812-1814). Er ontstond een volksboek dat grote invloed heeft gehad op de opvoeding van kinderen.

Novalis (1772-1801) → Novalis was wel de schuilnaam van Friedrich von Hardenberg. Uit zijn Hymnen an die Nacht (1800) blijkt hoe verdrietig hij was over de dood van zijn vriendin. In zijn Roman Heinrich von Ofterdingen (1802) die na zijn dood is verschenen, werkt Novalis het samengaan van de natuur en geest uit. In deze Roman komt voor het eerst die blaue Blume voor, het latere symbool van de Romantik.

Joseph von Eichendorff (1788-1822) → Vooral bij de lyriek betrokken. Veel van zijn gedichten werden door componisten (Schumann, Brahms) op muziek gezet. In de novelle Aus dem Leben eines Taugenichts (1826) geeft hij de gevoelens van Romantiek op uitstekende wijze weer.

Heinrich von Kleist (1777-1811)
Een van de grootste toneelschrijvers van de Duitse literatuur. Hij kan echter moeilijk bij een literaire stroming ingedeeld worden aangezien in zijn werk zowel kenmerken van Klassik als Romantik voorkomen. Sommige stukken, zoals Der zergbrochene Krug (1803-1806) (karakterkomedie waarin de dorpsrechter een meisje wil verleiden en daarbij bijna wordt betrapt), hebben dezertijd nog steeds succes.
In de novelle Die Marquise von O... (1808) staat de verwarring van een vrouw centraal die plotseling ontdekt dat zij zwanger is. Ze wordt ered door een officier gered als ze bijna flauwvalt, en later blijkt dat hij haar had. De novelle Michael Kohlhaas (1810-1811) is het verhaal van een man die uit misplaatst rechtsgevoel zelf een rover en moordenaar wordt.

Zijn werk werd helaas in zijn tijd niet geprezen en hij was er bovendien van overtuigd dat het leven op aarde tot niets leidde, en maakte een eind aan zijn leven.

9. Biedermeier en Junges Deutschland (1820-1850)

Dit vormde een overgang van Romantik naar Realisme.

De aanhangers van Biedermeier vonden de idealen van de Romantik niet erg reëel. Deze periode werd beïnvloed door de onrust afkomstig uit de Napoleontische tijd, toen de ideeën uit de Franse Revolutie van democratie en vrijheid geen werkelijkheid waren geworden.

De beweging Junges Deutschland is daarentegen wel uit politieke motieven ontstaan, maar vormde geen echte literaire groep.

9.1 Biedermeier
De naam heeft betrekking op burgerlijke woonomstandigheden. De Biedermeierperiode werd gekenmerkt door het feit dat men zich liever verre hield van politiek.

• Bescheidenheid

• Het zoeken naar orde en rust in familie en omgeving

Frans Grillparzer (1791-1872) → Was de oudste vertegenwoordiger van deze periode en als toneelschrijver de bekendste. Zijn thema's zijn vooral terug te vinden in de geschiedenis van zijn vaderland, Oostenrijk. Zijn bekendste werk is Der are Spielmann (1848).

Annette von DrosteHülshoff (1797-1848) → Was dichteres. Haar gedichten weerspiegelen de liefde voor de natuur en het Westfaalse landschap (geboren) dat met veel gevoel beschreven wordt. De ballade Der Knabe im Moor (1844) (demonische vs licht) en Die Judenbuche (1842) worden beschouwd als een van de eerste bijdragen aan een krimi-traditie.

Jeremias Gotthelf (1797-1854) → De protestantse geestelijke uit Zwitserland greep inzijn verhalen meestal op het boerenleven terug waarin hij de basis van de maatschappij zag. Zo is ook novelle Die schwarze Spinne (1842) geschreven, waarin de duivel een verbond met de boeren sloot.

Eduard Mörike (1804-1875) → Dichter en werd beïnvloed door de voortdurende spanning tussen zijn beroep als protestants geestelijke en zijn roeping als dichter. Bekendste werk is Mozart auf der Reise nacch Prag (1856).

Adalbert Stifter (1805-1868) → Vooral bekend door de nauwe verbondheid met de natuur die zijn boeken weerspiegelen. Zijn denken volgde de zachte wet der natuur (das sanfte Gesetz) waarin alle vormen van uitwendige spanning afwezig zijn. Volgends die wet moet elk wezen gerespecteerd worden en samen met andere wezens kunnen leven zonder door hen aangevallen te worden. Ook hij pleegde zelfmoord.

9.2 Junges Deutschland

De beweging is wél uit de politieke situatie in die tijd ontstaan. De behoefte naar politieke vrijheid, sociale veranderingen en nationale eenheid was de oorzaak deze groep meer aanhangers kreeg. Ook een aantal schrijvers sloten zich aan, hun uitgangspunt was de Julirevolutie (1830) in Frankrijk: een verbod op de 'bondsdag' uit die tijd was de oorzaak dat deze beweging vroeg aan haar einde kwam. De literaire betekenis is daarom erg weinig.

Dit gold niet voor de twee schrijvers Heinrich Heine en Georg Büchner. Zij waren erg politiek betrokken en sociaal-revolutionair, maar kunnen niet direct tot de beweging worden gerekend:

• HeinrichHeine (1797-1856) → De laatste vertegenwoordiger van de Romantik door zijn werk uit zijn jonge jaren. Buch der Lieder (1827) maakte hem beroemd. Ook een aantal gedichten zijn zeer populair geworden (Du bist wie eine Blume, Im wunderschönen Monat Mai). Andere werken zijn ook door componisten als Schumann op muziek gezet (Das Lied von der Loreley).
  Ook is hij de aanjager van een nieuwe tijdgeest geworden in 1826 maakte hij een Reis door de Harz en schreef die Harzreise die later het eerste deel uit zijn bundel Reisebilder (1826-1831) is geworden. Naast reisverhalen schreef hij ook veel gedichten met politieke ladingen. Hij vertrok (wegens discriminatie om geloof) naar Parijs in 1831. In Die schlesischen Weber bespotte hij de Duitse maatschappij door de arbeiders hun levens te beschrijven.
• Georg Büchner (1813-1837) → Richtte een mensenrechtenorganisatie op (1824) en publiceerde in datzelfde jaar een pamflet Der Hessische Landbote waar veel ophef over kwam, en hij vluchtte naar het buitenland. Hij stierf onverwacht aan tyfus, maar schreef daarvoor de drama's Dantons Tod (1835), Leonce und Lena (na zijn dood verschenen) en Woyzech (1836). Allemaal gingen ze over een groot indringend vermogen en humaniteit.
  In het drama Woyzech wordt de vraag naar vrijheid en gebondenheid van het menselijk handelen gesteld. Woyzech is het symbool van een weerloos geknecht mens die zonder enig gevoel van mededogen behandeld wordt.
  Büchner voelde zich verwand met Storm und Drangschrijver Lenz, aan wie hij zijn enige prozastuk (1836) onder diens naam opdroeg. Hij was een voorloper van het Naturalisme: hij schetste met name de ellende van het individu.

10. Poëtisch Realisme (1850-1885)
Een keerpunt in de (literatuur)geschiedenis: er ontstond een beweging die de sentimentele ideeën van de Romantik afwees en zich meer richtte op het werkelijke leven.
Industriële revolutie: Dit zorgde voor urbanisatie. Er onstond een nieuwe arbeidsklasse, het proletariaat (arbeiders in industrie). Deze moest hard werken en kon nauwelijks een mensaardig bestaan opbouwen. Ook handel en verkeer kreeg meer belangstelling en het leeftempo werd sneller. De toenemende betekenis van de natuurwetenschappen kregen ontwikkelingen in de maatschappij nog eens een aanzienelijke impuls. Veel uitvindingen: de stoommachines, elektriciteit, spoorwegen en scheepvaart.

Kenmerken literatuur:

• Alledaagse feiten, zonder oordelen.
• Realisme dat pöetisch kreeg opgedrukt omdat de vertegenwoordigers van de stroming nog beïnvloed werden door de Romantik.
• Wat niet mooi was, werd weggelaten. Geen naakte werkelijkheid, maar een werkelijkheid die mooier was door het lelijke weg te laten.
• Epiek bloeide op omdat men graag feiten beschreef. Ook novelles, historische romans en vertellingen werden geschreven. Lyriek kwam zelden voor, evenals het drama.
• ´Poëtisch Realismus' ook wel 'Bürgerlicher Realismus' doordat de burgers de stand vormden waarover geschreven werd.

Ook nam het bewustzijn van de burger toe (door economische groei van de steden en ieuwe materialistische denken), toch hield hij zich verre van sociale kritiek. Het proletariaat werd steeds groter en armer, maar de gegoede burgerij schonk er geen aandacht aan. Het begrip Bürgerlicher Realismus heeft dan ook een negatieve lading omdat het gevoel van sociale bewogenheid ontbrak. Toch schreven de schrijvers in die tijd op een positieve manier over het alledaagse leven. Ze toonden begrip voor sociale problemen, máár zochten niet naar oplossingen.

Theodor Storm (1817-1888) → Stond tussen Romantiek en Realisme in waar het ging om zijn epische werk. De auteur van Stimmungslyrik hoorde eigenlijk meer bij de Romantik. Hij was de eerste Noord-Duitse schrijver wiens werk gerespecteerd en gewaardeerd werd. Zijn werk is sterk verbonden met het Noordduitse landschap (de zee speelt een rol en verleden is belangrijker dan heden= Romantik). Daarom speelden veel van zijn novellen in het verleden af en gebruikte hij de vorm van een raamvertelling, waarbij een oude kroniek de kern vormt (Romantik). Bekendste werk is der Schimmelreiter (1888) waarin de geschiedenis van de verloren strijd van de dijkgraaf Hauke Haien tegen het natuurgeweld van de zee (Romantik) en het bijgeloof van zijn omgeving.

Gottfried Keller (1819-1890) → Zijn beroemde novelle Der grüne Heinrich (1854-1855), een ontwikkelingsroman met autobiografische tint, verteld over een beeldend en overtuigend proza dat aan Goethe doet denken. Er zijn nog een aantal andere novellen die bekend zijn geworden zoals Romeo und Julia auf dem Dorfe, waarin hij het thema bewerkt als Shakespeare. Zijn bekendste novelle is Kleider machen Leute, de geschiedenis van de werkeloze kleermaker Strapinski, die voor een Poolse graaf wordt aangezien. Hij doet net alsof dit waar is, totdat hij door zijn oude werkgever ontmaskerd wordt. Toch blijft zijn bruid Nettchen hem trouw en trouwt ze met hem. Deze 3 novellen zijn in zijn verzamelboek Ei Leute von Seldwyla (1856) opgenomen.

Theodor Fontane (1819-1898) → Na zijn terugkeeruit Engeland begon hij met het schrivjen van natuurballaden. In deze tijd ontstonden ook zijn Wanderungen durch die Mark Brandenburg, een mengsel van persoonlijke indrukken uit de periode 1862-1882 over het landschap en gedachten over de geschiedenis van Pruisen. Pas toen hij 60 jaar was begon hij met romans schrijven, hij beschreef maatschappelijke verhoudingen met een scherp oog voor details: de manier waarop hij beschouwende, maar ook op humoristische wijze liefdes- en huwelijksproblemen uit verschillende lagen van de bevolkingonder woorden bracht, maakte hem een geliefde auteur. Zijn roman Effi Briest was zijn bekendste boek, en is ook twee keer verfilmd.

11. Naturalisme (1880-1900)

Het is (in tegenstelling tot het Poetisch Realisme) een beweging die zich tegen de verhoudingen van de toenmalige tijd afzette. Het is geen echte literaire periode.

• Economische en technische ontwikkelingen
• Armoede van de grote bevolkingsgroepen
• Vergroting van sociale tegenstellingen

Voor aanhangers van het Naturalisme werd daardoor het afbeelden van het werkelijke leven en vooral de lelijke kant ervan, het belangrijkste thema uit die tijd.

Literatuur kenmerken:

• Medemenselijkheid (medelijden voor armeren) was nieuw.
• Nadruk op lelijke kant van het werkelijke leven.
• Veel toneelstukken door ugust Strindberg en Henrik Ibsen.

Medemenselijkheid werd door tegenstanders ook wel Elendmalerei genoemd.

De Historicus Taine had met zijn theorie over drie bepalende grondfactoren (ras, milieu en tijd) veel invloed op de naturalistische school. Er werd hiermee een nieuw begrip ontwikkeld, het determinisme. De mens is een product van erfelijkheid en milieu en daardoor voorbestemd, goed of slecht te handelen. Geen vrije wil, alleen het milieu kan invloed uitoefenen.
Bij het schrijven werden fantasie en persoonlijke stijl vervangen door een pijnlijke precieze beschrijving van de waargenomen gebeurtenissen.Deze stijl is al Sekundenstil bekend geworden.

Gerhart Hauptmann (1862-1946) → Het centrale figuur in Duitsland voor het Naturalisme. Hij was een toneelschrijver, en zijn eerste toneelstuk Vor Sonnenaufgang (1897) leidde gelijk tot een groot theaterschandaal omdat het de oude traditionele waarden en rechten (door vererving en milieu verworven rijkdom) ter discussie bracht: de liefde van een idealistische arts wordt op de proef gesteld, als hij tot de ontdekking komt dat zowel zijn verloofde als haar vader aan drank verslaafd zijn.Hij breekt met haar en is dus mede schuldig aan haar dood.

Bekendste stuk is het toneelstuk Die Weber, waar gde wevers gezamenlijk (het proletariaat) de traditionele hoofdpersoon van het stuk (het is een beschrijving van de wevers die in opstand komen in 1844 in Silezië (Hauptmann's geboorteland), omdat ze door het invoeren van machines werkloos worden). Eerst werd het toneelstuk door censuur verboden, maar toen het later toch mocht worden opgevoerd, zegdede keizer zijn loge (?) in het Detusches Theater op. In 1912 ontving hij de Nobelprijs voor Literatuur.

12. Tegenstromen van het Naturalisme (1890-1910)

In dezelfde tijd dat het Naturalisme opkwam, keerde een deel van Duitsland zich af van de realistische en naturalistische literatuur. Ze reageerden namelijk heel anders op de moderne maatschappij, wat komt doordat het naturalisme nogal eenzijdig de nadruk legde op materialisme, de wereld van alledag en op ales wat als lelijk werd ervaren. Er ontstonden tegenstromingen waar het moeilijk was vast te stellen, wat deze gemeenschappelijk hadden, dan wel wat hen van elkaar onderscheidde.

Friedrich Nietzsche (1844-1900) → Zijn invloed op de volgende generatie kwam voornamelijk door zijn bekendste werk Also sprach Zarathustra. Hierin waarschuwde hij ervoor, niet teveel vertrouwen te hebben in de vooruitgang/toekomst.
Hij bestreed de instelling van de mens die slechts uit was op bezit en winst (materialisme) en geen oog had voor de culturele dingen van zijn tijd.

Er was dus in ieder geval één thema dat deze stromingen gemeenschappelijk hadden:

• Afkeer om alleen de schaduwkanten van het leven literair tot uitdrukking te brengen.

12.1 Het Impressionisme
De kunst van indrukken, heeft zijn naam te danken aan een schilderij van de schilder Monet. Deze schilder had als uitgangspunt dat absolute objectiviteit onmogelijk is en dat een kunstenaar alleen maar zijn subjectieve waarneming kan tonen.
Het impressionisme had gemeen met het naturalisme:

• Werkelijkheid afgebeeld/beschreven, maar dan gezien door een subjectieve bril.

Het impressionisme brengt indrukken over: beelden worden achter elkaar gezet waarbij men probeert de stemming van dat bewuste ogenblik vast te houden. Het zijn momentindrukken.

Arthur Schnitzler (1862-1931) → Bracht veel dieptepsychologie in zijn werken. Hij was arts en psychiater, en typeerde het leven van de bourgeosie in het Wenen van rond de eeuwwisseling (met alle charme én zwakheden). Het toneelstuk Liebelei is zo'n voorbeeld ervan.
In de novelle Lieutenant Gustl (1900) beschrijft Schnitzler de geschiedenis van een domme officier die zich zonder reden beledigd voelt door iemand. Hij mag niet dueleren met iemand uit een andere stand en wilt zelfmoord plegen.
In Traumnovelle (1925-1926) worden de seksuele taboes beschreven. Op dit boek is een film gebasseerd (Eyes wide shut).

12.2 Het Symbolisme en de Neuromantik
Symbolisme is stroming die het weergeven van alles wat allerdaags en lelijk is afwijst, en bovendien probeerde de symbolische waarde van een woord te benoemen. De aanhangers van het Symbolisme schiepen in hun werken een wereld van schoonheid en wendden zich af van de werkelijkheid.

Bij de Neuromantik dacht men meer aan gevoel, er was een hang naar geschiedenis en naar de geheimzinnige aantrekkingskracht van vreemde culturen in verre landen. Er was weer behoefte aan een wereld van schoonheid en gevoel en fantasie speelden weer een, zoals 100 jaar terug bij de Romantik.

Hugo von Hofmannsthal (1874-1929) → Op jeugdige leeftijd wordt hij gezien als impressionistische schrijver, op oudere leeftijd meer symbolist. Hij was een toneelschrijver, dichter en verteller. Zijn toneelstuk Jedermann (1911) wordt nog steeds opgevoerd elk jaar. Ook is hij beroemd door zijn operateksten die hij in samenwerking met Strauß heeft geschreven.

Rainer Maria Rilke (1875-1926) → De poëzie heeft in zijn beginjaren duidelijke impressionistische trekjes. Later wendde hij zich volledig op het Symbolisme, toen zijn Stimmungsgedichte overgingen in zogenaamde Dinggedichte (objectieve beschrijving van een ding). Hij was bevriend met de beeldhouwer Rodin, die hem beïnvloedde de lyriek van Rilke muzikaler en ook plastischer. Dit is vooral in Neue Gedichte.

einde.